इलाम । सुन्तलामा अज्ञात रोगले आक्रमण गरेपछि किसान अन्योलमा परेका छन् । रोग देखा परेपछि उपचार विधि पत्ता नलाग्दा कतिपय किसानले वैकल्पिक खेती गर्न थालेका छन् । विगतका वर्षदेखि नै रोगले आक्रमण गरे पनि यस वर्ष भने उत्पादन आधा घटाएको छ ।
फल लाग्ने बेलामा रुख नै पहेँलो हुने, फल पाक्ने समय नभई पहेँलो हुनेजस्ता समस्याले सुन्तला उत्पादनमा ह्रास आएको छ । व्यावसायिकरुपमा सुन्तला खेती गर्दै आएका किसान यसको ठूलो मारमा परेका छन् । आम्दानीको मुख्य स्रोतमै रोगले आक्रमण गरेपछि आउँदा वर्षमा वैकल्पिक खेतीको तयारीमा रहेको इलाम नगरपालिकास्थित महभिरका किसान उमेश महत बताउछन् ।
“कतै औषधि छैन भनिन्छ सुन्तलामा रोग देखिएको छ । उपचारविधि छैन” महतले भने,“सुन्तलाको स्थानीय(पुरानो) जातमा बढी रोग देखा परेको छ ।” बीउबाट घरमै उत्पादन गरिएको सुन्तलालाई स्थानीय प्रजातिको सुन्तला भनिन्छ । जुन रैथाने जात हो । यसको अलवा यहाँ अरू सुन्तलासँग ‘क्रस’ गराइएको जातको सुन्तलासमेत खेती गरिन्छ । यो जातको सुन्तलामा रैथाने जातमा भन्दा कम रोग देखिएको किसानको भनाइ छ ।
यस्ता रोगका कारण महतको यस वर्षको सुन्तला उत्पादनमा ह्रास आएको छ । ६ सय बोट सुन्तला लगाइएकामा चार सय बोट सुन्तलाबाट मात्रै आम्दानी लिँदै आएको महतको भनाइ छ । “अर्को वर्ष यही बोट पनि मर्छन् । वर्षेनी रोग देखा परिरहेको छ ।” जिल्लाका सबै क्षेत्रमा सुन्तलामा रोग देखिएको छ । शुरुवाती समयमा औल र बेँसी क्षेत्रमा देखिएको रोग विस्तारै माथिल्लो क्षेत्रमा उक्लिएको छ ।
दश वर्षदेखि यो रोग देखा परे पनि कुनै क्षेत्रबाट चासो नदिँदा सुन्तला सखाप हुँदै गएको माइजोगमाई गाउँपालिकास्थित नाम्सालिङका किसान एवम् सुन्तला व्यवसायी पदम राई बताउछन् । उनका अनुसार वर्षेनि रोगले सुन्तलाको उत्पादनमा २० प्रतिशतले घट्दै छ । राईका अनुसार रोगबाट बचाउनका लागि घरायसी उपचार गर्दासमेत कम भएको छैन । “जरा खनेर चुना लगाउने, विभिन्न कीरा मार्ने भिटामिन लगाउने गर्दा पनि रोग निको हुँदैन ।”
गएको वर्ष राईले २२ देखि २५ लाखको सुन्तला कारोवार गरेकामा यस वर्ष घटेर १० देखि १२ लाखमा पुग्ने अनुमान छ । सबै बगानको पुरानो बोट बिग्रिँदै गएकाले उत्पादनमा ह्रास आएको हो । पात कुहिने रोगसँगै केही किसानको बगानमा जरा कुइने रोगले समेत सुन्तलालाई गाँजेको छ । एउटा रोगको चपेटामा परेको सुन्तलालाई बचाउन हम्मेहम्मे परेका बेला अर्को रोग थपिँदा किसानले सुन्तला मास्न थालेका छन् ।
अपेक्षाकृत फाइदा नहुँदा वैकल्पिक खेती(अलैँची, अदुवा) लगाउन थालेका छन् । आफ्नो बारीमा यी दुवै रोग देखा परेकाले वैकल्पिक खेती थालेको इलाम नगरपालिकास्थित मान्द्रेनीका किसान सामवेद चापागाईं बताउछन् । बोट सुक्दै जाने अनि खोतल्दा जरा नै सुकेको अवस्था फेला पर्ने गरेको चापागाईंको भनाइ छ । सरकारी क्षेत्रमा गुहार्दा समेत चासो नदिएपछि सुन्तला खेती नै न्यूनीकरण गर्न लागेको चापागाईंको दुखेसो छ ।
“रोगका बारेमा जिल्ला कृषि ज्ञान केन्द्रमा धेरै चोटी भन्न गएँ । केही औषधि पाइएन । माटो परीक्षण गर्ने भनेर लानु भो । त्यसको नतीजा पनि अहिलेसम्म आएन ।” चापागाईंले भने,“आफैँ बरु जरा खोतलेर सुकेको जरा फ्याँक्ने काम गर्छु । यसले गर्दा रोग फैलिन पाएको छैन ।” चापागाईंले सुन्तलाको रोगको बारे जानकारी गराउन पटकपटक कृषि ज्ञान केन्द्र धाएको बताए । यो रोगले बढी चिसो र बढी गर्मी क्षेत्रको सुन्तलालाई भेटको उनको भनाइ छ ।
शुरुवाती समयदेखि नै प्राङ्गरिक खेती गर्दै आएका चापागाईंले अघिल्लो वर्ष कृषि क्षेत्रीय निर्देशनालय धनकुटाको विज्ञको समूहसँग परामर्शपछि रोग हटाउन रासायनिक मल प्रयोग गर्न थालेको बताए । जिल्लाको कृषि क्षेत्र हेर्ने ज्ञान केन्द्रले ढुसी भन्दै माटो परीक्षण नगरिदिँदा रोग फलँदो क्रममा रहेको उनले सुनाए । यता कृषि ज्ञान केन्द्रले भने जिल्लाको सबै क्षेत्रमा पात पहेँलिने रोग भने देखा परेको बताएको छ । शुरुवाती वर्षमा जिल्लाको नाम्सालिङ, सलकपुर र महभीर क्षेत्रमा बढी देखिएको केन्द्रले जनाएको छ ।
कृषि ज्ञान केन्द्रका अनुसार यी रोगको उपचार पद्दति हालसम्म कसैलाई पनि थाहा छैन । रोगको नामाकरण समेत नभएकाले केन्द्रसमेत अनभिज्ञ रहेको छ । पुरानो सुन्तलाको बोट हटाएर नयाँ बोट लाउन सके रोग कम हुन सक्ने अनुमान केन्द्रको छ । यी रोग जिल्ला बाहिरसमेत देखा परेका छन् । यसैले जिल्लामा उत्पादित रोग होइन । सम्बन्धित क्षेत्रको माटो परीक्षण गरेर सुन्तलाका लागि आवश्यक भिटामिनयुक्त क्षेत्रमा खेती गर्न किसानलाई आह्वान गरेको छ । यसका लागि बाली बीमा गरेकामा पनि क्षति कम हुने केन्द्रका प्रसार अधिकृत रुजन खड्काले बताए । विभिन्न भाइरसको आक्रमणले रोग देखापर्ने भएकाले हाँगा, जरामा राम्ररी गोडमेल गर्नुपर्ने, माटोका अम्लियपन चेक गर्नुपर्ने खड्काले बताए ।
पुरानो विरुवालाई हटाएर क्रसको माध्यमबाट उत्पादित बिरुवा लगाउनुपर्ने, लामो समय एउटै बिरुवालाई बगानमा राख्न नहुनेलगायतका प्रावधान कृषि केन्द्रले जानकारी गराएको छ । किसानले सुन्तलासम्बन्धी प्राथमिक विषयवस्तुबारे थाहा पाउँदा मात्र रोग कम अनुमान ज्ञान केन्द्रको छ । “बोट बुढो हुँदै जाँदा जरा कमजोर हुँदै जान्छ । यसैले नयाँनयाँ बिरुवा लगाउँदै जानुपर्छ ।”
कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख टोनी बर्देवाले भने,“मलखाद प्रविधिमा पनि विशेष ध्यान जानुपर्छ । यस्ता प्रावधान पु¥याउन सकेमा रोग केही कम हुनसक्छ ।” केन्द्रका अनुसार प्रत्येक वर्ष माटो परीक्षण हुने गरेको छ । विगतका वर्षमा समेत विभिन्न स्थानीय तहमा माटो परीक्षण गरिएको थियो । एकै किसिमको खेती गर्दै जाँदासमेत माटो कमजोर हुँदै जाने सम्भावना हुन्छ । समयसमयमा माटो परीक्षण गर्ने र बीउका बारेमा प्रष्ट बुझेर मात्र खेती गर्दा उत्पादनमा उल्लेखनीयरुपमा वृद्धि हुने देखिन्छ ।
वि.सं.२०७७ माघ १३ मंगलवार ११:५२ मा प्रकाशित
