‘यी हेर्नुस् जीवन जिउनेक्रममा गरेका संघर्षका खाटा अहिलेसम्म ताजै छन्’, डोल्मा ह्याल्मोले आफ्नो हातका केही औँला लागेको चोटको दाग देखाउँदै भनिन्, ‘काठमाडौँ आएपछि गलैँचा बुन्दा हात रक्ताम्य हुन्थे । काम नगरे खान पाइदैन थियो । राती १ बजेसम्म काम गर्नुपथ्यो ।’ उनले आफ्नो जीवन संघर्ष बताइन् ।
अंग्रेजी फरर बोल्न सक्ने डोल्माले जम्मा दुई हप्ता भागेर विद्यालय पुगेको र त्यही दुई हप्ता जीवनको अन्तिम औपचारीक पाठशाला भएको बताइन् । ‘जीवन चक्रजस्तै नै रहेछ, दुःखबाट सुख अनि सुखबाट दुःख ।’ उनले भनिन् ।
उनी सिर्फ कलाकार मात्रै पनि हैनन्, एक सफल महिला व्यवसायीका रुपमा पनि परिचित छिन् । सिन्धुपाल्चोकको एउटा विकट गाउँमा जन्मिएर सार्है दुख खेप्नुपरेपछि पैसा कमाउन काठमाडौँ छिरेकी डोल्माले के के गरिनन् । प्रस्तुत छ उनै डोमासंग कुराकानी गरेर पत्रकार नवराज कुँवरले तयार पारेको यो सामाग्री ।
मेरो जन्म २०२० सालमा सिन्धुपाल्चोकको विकट हेलम्बु गाउँमा भएको हो । मेरो बुवाआमा खेतबारीमै कामगर्नुहुन्थ्यो । मेरो बाल्यकालएकदमै दुःखपूर्ण थियो । हुन त बुवाआमा नै दुःखमा हुनुहुन्थ्यो, मैले के सुख पाउनु । अझ म त छोरीका रुपमा जन्मिएकी थिएँ । अहिले पो अधिकारहरु सुनिश्चित भए, कतिहुने क्रममा छन् । तर त्यो बेला महिलालाई दोश्रो दर्जामै राखेर हेरिन्थ्यो विशेष गरी गाउँमा ।
लाजसम्म ढाक्ने एउटा जामा हुन्थ्यो । पर्याप्त कपडाहरु नभएका कारण त्यही एउटा जामा मैलिएर कालो मैलो भईन्जेल लगाउनुपथ्र्यो । खानको त्यत्रो दुःख बेहोर्नुपरेन । अरु दुःखहरुको त कुरै नगरौँ, नभोगेको दुःख के छ र ?
मलाई विद्यालय पढ्न जान खुब मन लाग्थ्यो । तर त्यतिबेला छोरी मान्छेले पढेर के गर्ने भन्थे । त्यसैले मेरो त्यो चाहना मारेर घाँस दाउरा गर्नुको विकल्प मसंग थिएन । तर म नौ वर्षको हुँदा दुई हप्ता भागेर स्कुल गएको थिएँ । त्यतिबेला गाउँको पल्लो छेउमा शेरपाथाङ भन्ने स्कुल थियो । घरको काम सकेर म लुकेर त्यो स्कूल जान्थे । त्यहाँ भएका केही सांस्कृतिक कार्यक्रमहरुमा म नाच्न पनि भ्याएँ । तर म नाचेको देखेर त्यतिबेला प्रशंसा गर्नुको साटो भन्थे, ‘कस्तो लाजपचेकी रहीछ, यत्रो मान्छेको अगाडी नाचेकी हेर ।’
सानोमा म अलिचञ्चले र चकचके थिएँ । घरको काममा अलि–अलि ठग्थेँपनि । डोको लिएर पत्ता सोर्नजाँदा डोकोको प्वालबाट पत्ताथोर कि धेर थाहाहुने भएकाले प्वालनभएको थुन्जेलिएर जान्थे । आलुरोप्दा मेलोर्म निदाउँथे । गाईबस्तु चराउन जाँदा छाडेर साथीहरुसंग गट्टी खेलेर बस्थेँ, उतागाईबस्तुले बाली स्वाहाबनाउथे ।
म १३ वर्षको उमेर हुँदा घरको दुःख टार्न शहर पुगे केही कमाउने विचार गरेँ । त्यसपछि ३ जना अरु संगिनिसंग कुरा मिलाएँ । अनि पत्ता सोर्न जाने भनेर डोको बोकेर त्यसमा अलिकति भुटेको मकै र मूला बोकेँ । अनि एउटा पुरानो जामा थियो त्यो पनि हालेर हामी एकाबिहानै सुटुक्क भाग्यौँ । हेलम्बुबाट करिब ३ घण्टा हिँडेर सेलेगाउँ पुगेका थियौँ । त्यहाँ नेर पुगेपछि बुवाले समातिहाल्नुभयो । तर मलाई बुवाले कहिले पिट्नुहुन्नथियो । आमा केहीबेर रिसाउनुभयो । काठमाडौ छिर्न असफल भएपछि म गाउँमा दाउराघाँस गरेर बसेँ ।
एकवर्ष गाउँमा बसेपछि म १४ वर्षको उमेरमा घरकै सल्लाहमा पैसा कमाउन भनेर काठमाडौँ आएँ । गाउँमा पैसा कमाउन मन लाग्थ्यो तर त्यो पैसा के गर्ने भन्नेमाचाहिँ ठूलो योजना हुन्नथ्यो । पैसा कमाएर अलि राम्रो लगाउँला, मिठो खाउँला भन्ने सोच काठमाडौ आएपछि मात्र आयो । गाउँमा हुँदा त के थाहा, मान्छेले कस्तो–कस्तो लगाउँछन् ? सबैभन्दा मीठो कुरा के हुन्छ ? आफुले भोगेको जीवनभन्दा अरु जीवन र युगबारे केही थाहा थिएन ।
काठमाडौँमा मेरो कान्छा काका हुनुहुन्थ्यो । निकै धनी हुनुहुन्थ्यो । उहाँको गलैँचा कारखाना थियो । १४ वर्षको उमेरमा काठमाडौँ आएपछि काकाकै कारखानामा कामगर्न थालेँ । आफ्नै काकाको त्यत्रो कारखाना भएपनि दाजुको छोरी भनेर आफैसंग पनि राख्नुभएन । अरु कामगर्ने केटीहरुसंगै बस् भन्नुभयो र म तीनै साथीहरुसंग बसेँ । अरुजस्तै खटिएर म कामगर्थेँ । सायद काकाले त्यति नगर्देको भए मैले थप दुःखबाट पाठ सिक्ने पनि थिइन कि । त्यो बेला काठमाडौँको बसाई निकै दुःखपूर्ण थियो । १६, १७ जना काम गर्ने साथीहरु थियौँ । एउटै कोठामा ७ जनासम्म सुत्थ्यौँ । हामी चाबहीलमा बस्थ्यौँ । गलैँचा बुनेर दिनको १५ रुपैयाँ कमाउथेँ । खानेकुरा खान मन लागेको बेला गलैँचाको काम गरिसकेर काकाले १५ रुपैयाँ दिनुहुन्थ्यो, अनि त्यसैले किनेर खाइन्थ्यो ।
त्यहाँ दुईवर्ष काम गरेपछि अझै पैसा कमाउने विचार गरेर परिवारको सल्लाहमा म साथीहरुसहित जम्मु काश्मिरपुगेँ । तर त्यहाँपुगेपछि त थाहाभयो हाम्रो लागि त गलैचाको काम नै राम्रो थियो । त्यहाँ हामीले झाडु लगाउने कामगर्यौँ । दिनभरी सडकमा झाडु लगाउने काम गर्नुपथ्र्यो । झन् धेरै दुःख खेप्नुपर्यो त्यहाँ ।
दुःखै भएपनि मेरो जीवनमा कान्छा लामाआए । हेलम्बु नै घर भएका कान्छा त्यहाँ बस्दा रहेछन् । उनी हामीलाई काम लगाउँथे । सुपरभाइजर थिए । उनले मलाई मन पराएका रहेछन् । अनिबुवासंग कुरा गरेछन् । बुवाले पनि मलाई १६ वर्षको उमेरमा उनै कान्छासंग विहे गरिदिनुभयो । विवाहपछि त्यहाँ ६ महिना बसिसकेपछि बुढासंग म पनि गाउँ फर्केँ । तर घर फर्केको केही समयपछि नै धनकमाउने भन्दै कान्छा काठमाडौँ हिँडे । अनिएक्लै भएँ ।
दुःखै भएपनि घरमा पुलपुलिएर हुर्केकी थिएँ म । कान्छा हिँडेपछि म त्यहाँएक्लो थिएँ । माटोको कामगर्नुपथ्र्यो । सार्है दुःख पाएँ । ससुरा दोश्री श्रीमतिकहाँ बस्थे । सासुचाहीँ जेठो छोरासंग बस्थिन् । घरको अलिमास्तिर चिहान थियो । म रातभर डरले सुत्न सक्दिन थिएँ । म सानै उमेरको भएर होलामलाई सार्है डर लाग्थ्यो । त्यतिबेलै छोरा पनिजन्मियो ।
अब छोरा पनि हेर्नुपर्ने भएपछि कामको बोझअझै धेरै थपियो । त्यहाँको दुःख भन्दा राती १ बजेसम्म भएपनि काठमाडौँमा गलैँचा बुन्नै मलाई उचित लाग्यो । कान्छा फर्केर नआएकाले छोरा ६ महिनाको हुँदा डोकोमा केहीखानेकुरा, लुगा र त्यसमाथी छोरालाई राखेर म काठमाडौँ आएँ । फेरि गलैँचा बुन्ने काम नै गर्न थालेँ । केही समय काम गरेपछि कान्छा पनि यहीबौद्धमै मिस्त्री काम गर्दा रहेछन् । हाम्रो भेटभयो । अनि संगै बस्न थालियो । काकाले गरिखानु भनेर १० हजार ऋण दिनुभयो । त्यही पैसाले हामी आफैले कारखाना खोल्यौँ । त्यस पछि मेरा अरु ३ वटी छोरीहरु भए । ४ जना छोराछोरी भईसकेपछि विगतदेखि नै कान्छासंगको धमिलो सम्बन्ध अन्ततः टुंगियो । हामी छुट्टियौँ । म अझै दुःख गरेरै भएपनि आफ्ना सन्तानका लागि खट्न थालेँ । आफुले नपढेपनि आफ्ना छोराछोरीलाई शिक्षित बनाउन म मेहनगर्न थालेँ । राती १ बजेसम्म गलैँचामा कामगर्थेँ । अनिबिहान ५ बजे उठेर बच्चाहरुलाई खाना खुवाउने, लुगाधुने लगायत काम गर्थेँ । त्यतिबेला म रेडियो नेपालबाट प्रसारण हुने कार्यक्रम फुलबारीमा गीत गाउन पनि गएँ । मेरो स्वर राम्रो थियो । पछि नेपाल टेलिभिजनमा पनि आफ्नो संस्कृति झल्काउने गीत गाउने अवसर पाएँ । अलिअलिगर्दै म कलाकारिता पट्टि पनि प्रवेश गरेँ । मैले कलाकारीतामा प्रवेश गरेर पैसा कमाईन बरु मैले कति ट्यामी घिउ खर्च गरेँ ।
संघर्ष गरे के हुँदैन रहेछ र ? जीवन एउटा चुनौति नै रहेछ । यसको सामना गर्न सक्नेले नै जितहाँसिल गर्ने रहेछन् । हुन त मैले पूर्ण रुपमा जीवनलाई जितेको छु भन्दिन । तर संघर्षका ठूला ठूला पहाड छिचोलेर म आज जीवनको निकट छु । जीवनको अर्थ केहीहदसम्म बुझेकी छु । त्यसैले सामान्य चुनौतिसंग डराउँदिन पनि । अहिले मेरो छोरा अध्ययन सकेर क्यानाडामा बस्छ । एउटी छोरी अमेरीकामा, अर्कीजर्मनमा बस्छिन् । कान्छी चाहिँ छोरी मसंगै बस्छिन् । उनले पनि नर्सिङ गरेकी छन् । मैले पनि अमेरीका, जर्मन, बेलायत, क्यानाडा, जापान, थाइल्याण्ड लगायतका देशहरुको पटक पटक भ्रमण गरिसकेँ । तर मलाई नेपाली संस्कृति र भूमिजस्तो स्वर्गिय कुनै पनि देश लागेन । म आफ्नै देशमा बस्छु र यही मर्न चाहान्छु ।
जोरपाटीमा बस्नको लागि एउटा घर बनाएको छु । हिजो के लाउँ के खाउँ थियो । तर समयले घुमायो, आज म दुखिको पनि दिन आयो । म धनी पनि छैन, के लाउँ के खाउँको अवस्थामा पनि छैन । तर आजकतिपय सामाजिक संघसंस्थाहरुलाई आर्थिक, नैतिक सहयता गर्ने गरेको छु । म आफ्नो दुःख सम्झन्छु र अरु दुःख पाएकाहरुलाई सहयोग गर्छु ।
२४ फागुन २०७२
वि.सं.२०७२ फागुन २४ सोमवार ११:०८ मा प्रकाशित
