back
NMB ad

काठमाडौँको जनसंख्या बृद्धिसँगै अव्यवस्थित शहरीकरणले निम्त्याएको भयानक स्थिति र चुनौतीहरु

Kumari bank ad

अनुप पौडेल 

काठमाण्डौ उपत्यकाको जनसंख्यामा बृद्धि सँगै भएको अव्यवस्थित शहरीकरणले भयानक वायुप्रदुषणको स्थिती निम्त्याएको छ । एशियाको तीब्र शहरीकरण भइरहको शहरहरुको सूचिमा काठमाण्डौं अग्रस्थानमा आउँछ । विश्व वैंकले हाल सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनमा नेपालमा औसत ५ प्रतिशतले शहरिकरणमा वृद्धि भएको देखाँउछ । हालैका दिनहरुमा भएको अध्ययनमा काठमाण्डौं दक्षिण एसियाका शहरहरु मध्ये सबैभन्दा बढी प्रदुषित शहरहरुको सूचीमा नयाँ दिल्ली सँगै उभिएको छ । विश्व स्वास्थ संगठनले तोकेको पि.एम १० नाक बाट छिर्ने धुलो मापदण्ड भन्दा २० गुणा बढी मात्रामा काठमाण्डौंको हावामा पाइने गरेको तथ्याङ्क पनि सार्वजनिक भइसकेको छ । पर्यटकीय गन्तव्य भनेर चिनिने काठमाण्डौं शहर आज संसारकै प्रदुषित शहरहरुको सुचिमा पर्नु राम्रो सङ्केत होइन । कचौरा आकारको राजधानीमा धुवाँ र धुलोको मात्रा अहिले पि.एम १० ३५० माइक्रोग्राम /घनमिटर छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले यसको मात्रा 20 μg/m3 annual mean र 50 μg/m3 24hour mean भन्दा माथी जान नहुने भनी स्वच्छ वायुको मापदण्ड निर्धारण गरेको छ । मनसुनी वर्षाले प्रदुषणका कणलाई बगाएर लैजाने हुँदा वर्षायाममा कम र सुख्खा याममा प्रदुषण बढी हुन्छ । जाडो याममा तापक्रम प्रति लोमताको कारणले वायुप्रदुषण बढी हुन्छ । राती र विहान चिसो हावा जमिनको सतह नजिकै तातो हावाको सतहले थुनिन्छ । यसले गर्दा वायुप्रदुषणहरुले चलखेल गर्न पाउदैनन् । कचौरा आकारको भएकाले उपत्यकामा प्रदुषित वायु कैद भएर प्रदुषण भित्रै थुप्रिन्छन ।

प्रदुष कारकतत्व
स्वच्छ वायुलाई प्रदुषित पार्नमा धुलोको मसिना कण लगायत SO2, NO2,CO, Ozone, सिसा र बेन्जिन जस्ता रसायनहरु नै प्रमुख हुन । यसमा पनि काठमाण्डौंमा प्रदुषणको मुख्य भूमिका धुलोको कण लेखेल्ने गर्छ । यिनै कणहरु मध्ये हाम्रो शरीर भित्र सजिलै प्रवेश गर्न सक्ने दश माइक्रोन भन्दा साना कण पि.एम १० स्वासप्रस्वासको नलीभित्र पस्न सक्छ भने पिएम २.५ फोक्सो सम्म पुग्न सक्छन । काठमाण्डौंको वायुप्रदुषणमा उल्लेखनिय योगदान पुर्याउने एक तत्व यातायातको साधन हो । दैनिक काठमाण्डौंमा पाँच लाख भन्दा बढी सावरी साधन गुड्छन । वाग्मती अञ्चलमा मात्र कुल ६,८८,०२८ सवारी साधन दर्ता भएका छन् त्यसैले हरेक वर्ष उच्च मात्रामा पेटोल र डिजेल खपत हुन्छ र यो वढ्ने क्रममा छ । काठमाण्डौं वरिपरी संचालनमा रहेका १२० इट्टाभट्टीहरु वायुप्रदुषणको अर्को मुख्य कारण हुन् । पि.एम १० को मात्राको ३८ प्रतिशत सवारी साधनले, १८ प्रतिशत कृषिवाट उत्पन्न बस्तुलाई जलाउने क्रममा, ११ प्रतिशत इट्टाभट्टाले, ३ प्रतिशत घरहरुले, १ प्रतिशत डढेलोबाट, ३ प्रतिशत उद्योगबाट र बाँकी १ प्रतिशत अन्य कारणहरुले ओगट्ने गरेको तथ्यांक उपलब्ध छ ।

अनुप पौडेल

चुनौतीहरु

१. वायु प्रदुषणलाई नियन्त्रण गर्ने यातायात नीति नहुनु ।
२. सडक विस्तार योजनाबद्ध नहुनु र साना सवारी साधनको ज्यादा प्रयोग हुनु ।
३. हिड्ने र साईकल संस्कृतिको विकास नहुनु ।
४. स्वास्थमा विकराल समस्या देखा पर्दा पनि सचेत नहुनु ।
५. तापक्रम वृद्धि तथा अल्मिय वर्षा हुनु सक्ने
६. वायु प्रदुषण निवारणमा सरकार उदासिन हुनु

सवारीसाधन
काठमाण्डौंको बढ्दो जनसंख्याले निम्त्याएको सवारि साधनको उल्लेखनिय वृदिलाइ सहज व्यवस्थापन गर्न नसक्दा वायुप्रदुषण चुलिएको छ । गत १० बर्षमा सवारि साधनको सङ्ख्यामा ३ गुणाले बृद्दी भएको तथ्याङ्कहरुले देखाँउछन् । ति सवारी साधनमा पनि सबैभन्दा बढी हिस्सा मोटरसाईकल, कार ,जीप अनि भ्यानले ओगट्छन् र थोरै मात्र सार्वजानिक यातायातले ओगट्छन्।सवारि साधनको सङ्ख्यामा बृद्दि भएता पनि सुबिधाको गुणस्तरमा भने बृद्दि हुन नसक्नुले यातायात निती प्रभावकारी छैन भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । सवारि साधनको बृद्दीले उपत्यकाले वर्षेनि ९०००३ किलो लिटर पेट्रोल अनि १०६,६८४ किलो लिटर डिजेल खपत गर्छ, जुन कुल राष्ट्रिय पेट्रोल खपतको ४५.५ प्रतिशत अनि डिजिल खपतको १५.५ प्रतिशत हो । ति सवारी साधनले निश्चित मापदण्ड पुरा नगरि पेट्रोलियम पदार्थ खपत गर्दा निस्कने धुवाँले काठमाण्ठौँको हावालाई सास फेर्न अयोग्य वनाएको छ । सवारि साधनहरुमा उल्लेखनिय रुपमा प्रयोगमा आउने मोटरसाईकल ‘Vehicle Emission Testing (VET)” अन्तर्गत जाँचमा पर्दैनन्, नियन्त्रण बाहिर धुवाँ उडाउँदै गुड्छन् । निश्चित वातावरणिय मापदण्ड पुरा गरेको भनेर दिइने ुन्चभभल क्तष्अपभचु प्रभावकारी नहुँदा थप समस्या सृजित भएका छन् । ‘Green Sticker’ को म्याद सकिदा पनि गाडिहरु निर्वाद रुपमा सडकामा गुडिरहेका भेटिन्छन् । ‘Green Sticker’ को म्याद नसकिएको भए पनि गाडिको चर्को धुँवा उडाउँदै गुडिरहेका हुन्छन् । वर्षेनि सवारीको अनुमतिपत्र नविकरण हुँदा सवारी साधनको मर्मत संभार भएको नभएको कुरा जाँच गरिने व्यवस्था छैन र मापदण्डलाई परिवर्तन पनि गरिएको छैन । नेपाल भन्दा पछि सवारी प्रदुषण मापदण्ड अपनाएको भारत यूरो ४ मा गइसक्दा पनि नेपाल यूरो ३ मै रहनुले पनि सरकारी उदाशिनताको पराकाष्ठा देखाँउछ । गाडिहरुमा ‘Fuel Filter’ र ‘Air Filter’ को निश्चित मापदण्ड तोकेर अनिवार्य जडान हुनुपर्ने प्रावधान नभएकाले पनि प्रदुषण बढेको छ । डिजेल इन्धनको खपत हुँदा धुँवाबाट निस्कने कण मध्ये ९० प्रतिशत एक माइक्रोन भन्दा साना नापका हुन्छन । ब्राजील, ताइवान र इजिप्टजस्ता देशहरुले डिजेल कारलाइ प्रतिबन्ध गरेका छन् । नेपालमा सर्वाधिक प्रयोग हुने डिजेलमा १००० पि.पि.एम.सल्फर हुन्छ भने यूरोपमा प्रयोग हुने डिजेलमा १५ पि.पि.एम.सल्फर पाइन्छ ।

सडकका संरचना
काठमाडौमा केहि बर्ष अघि सुरु भएको सडक बिस्तारले विकासमा प्रति हामि जति आशाबादी छौं त्यति नै निराशा वायुप्रदुषण बढ्नाले छाएको छ । सडक विस्तार गर्दा वातावरणमा हुने प्रदुषण माध्याम नपुर्याई बिस्तार कार्य सुरु गर्नाले आज काठमाडौको वायु संसारकै दुषित मध्ये हुन पुगेको छ । सडक भत्काउँदा एक साथ कालो पत्रे गर्ने कार्य पनि गर्नुपर्छ । नत्र धुलो उड्छ र वायू प्रदुषित हुन्छ भन्ने सामान्य चेतना पनि हाम्रा योजनाकारहरुले प्रर्दशन गर्न नसक्नुले आज काठमाडौको वायुले विश्वभरि विख्याती कमाएको छ ।सडकहरुको राम्रो मर्मत संभार र अति महत्वपूर्ण सुचि बनाएर तत्काल कालोपत्रे गर्ने कार्यलाई तिब्रता दिनुपर्ने देखिन्छ । सडकमा अहिले भइरहेको घन्टाको जामले वायुप्रदुषण वृद्दि भइरहेको छ । सडकमा गाडिहरु कम अबरोधका साथ गुड्न र जाममा परि इन्धन धेरै बाल्नु नपरेमा पनि वायुप्रदुषण घटाउन सकिन्छ । सडक संरचनाको वृद्धि विकास गर्दा सरकारी नीति खालि निजी सवारी साधनलाई मात्र ध्यान दिने खाले छ । सडक वृद्धि मात्र हुनु र उपयोगीमुखि नहुनुले थप निजी सवारि साधन बढाउन मात्र भूमिका खेल्छ भन्ने बिज्ञहरुको बुझाइ छ । हाम्रा बाटाहरु सार्वजानिक यातायातका सवारि साधन लक्षित हुनुपर्छ, समर्पित लेनहरुको विकास गरिनुपर्छ र निजी यातायातको प्रयोग गर्न निरुत्साहित पार्ने नितीको विकास हुनुपर्छ । ‘Bus Rapid Transit (BRT)’ को अवधारणामा प्रवेश गर्नुपर्छ र ठूला सवारि साधन प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ ।

हिड्ने र साइकल संस्कृतिको अभावः
हिड्नु र साइकल चलाउनु स्वास्थको लागि लाभदायक मात्र छैन्, संसारभर अति लोकप्रिय आवत जावतको माध्यम भएको छ ।विकसित देशहरुमा बहुसंख्यक मानिसहरु हिड्ने गर्छन । चाइनामा साइकल चड्ने र हिडनेको सङख्या ६५ प्रतिशत छ । हाम्रो सडकहरु साइकल मैत्रिहरु त छदै छैनन्, आउँदा दिनमा पनि सो हुने सम्भावना अझै न्युन छ । काठमाण्डौंको सडक संरचनाहरुमा साना गल्लीहरु र सांघुरा बाटो छन् । काठमाडौंको सडक योजनाहरु परम्परागत रुपमा हिड्नलाई नै वनाइको आभास हुन्छ । भौतिक पुर्वाधार तथा यतायात मन्त्रालयले जाइकासँग गरेको हालैको अध्यन प्रतिवेदनमा काठमाडौंमा मानिसहरुले तय गर्ने यात्राको ४०.७ प्रतिशत हिस्सा हिडाइले ओगट्छ भने बितेको २ दशकमा हिड्नेहरुको सङ्ख्यामा २३ प्रतिशतले कमि आएको हो । विकशित देशहरुका सडकहरु साइकल मैत्रि निर्माण भइरहदा नेपालमा भने परिक्षण आयोजनामै सिमित भएको छ । साइकलका लागि बनाइएका लेनहरु अहिलेको लागि सकरात्मक प्रयासका रुपमा देखिए पनि उपत्यकाका सडक भरी नै यसको सन्जाल बन्नु पर्ने देखिन्छ । उपत्यकामा दैनिक हजारौ मानिसहरु हिडडुल गरिरहँदा पनि काठमाडौं हिडडुल गर्नका लागि अति नै अयोग्य सहरका रुपमा परिचित छ । हिड्नका लागि सडक छेउ व्यवस्थित र अन्तराष्ट्रिय स्थरको बनाउनु पर्दछ । शहरका प्रमुख केन्द्रहरुलाई सवारी साधन मुक्त क्षेत्र घोषणा गरेर तुरुन्तै साईकल र हिडने प्रवृतिलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

स्वास्थमा समस्याः
मान्छेले एक दिनमा करिब २२,००० पटक स्वास लिदा लगभग २० किलो हावा लिने गर्दछ । हामीले खाने खाना र पानी भन्दा हावाको यो मात्रा धेरै नै गुणा बढी हो । स्वासप्रस्वासको रोगहरुमध्ये २० देखि ३० प्रतिशत प्रतिशत सम्म प्रदुषित वायुकै कारणले गर्दा हुने गरेको तथ्याङक उपलब्ध छ । काठमाडौंको अस्पतालहरुमा दिन प्रतिदिन श्वासप्रश्वासको रोगिहरुको सङख्यामा उल्लेखनिय वृद्धि हुँदै आएको छ । धेरै जसो प्रदुषक तत्वहरु हामीले श्वास लिदा शरिर भित्र जाने भएकाले वायुप्रदुषणको मुख्य प्रभाव हाम्रो श्वासप्रश्वास प्रणालीमा पर्दछ । प्रदुषक तत्वहरुले हाम्रो प्राकृतिक प्रतिरोध क्षमतालाई कमजोर बनाउँछ, जसले गर्दा फोक्सोको क्यान्सर, दम, लगायतका स्वास प्रस्वासका रोगहरुले सताउछ । वातावरण मन्त्रालयको एउटा तथ्याङक अनुसार नेपालमा वर्षेनि १६ सय भन्दा वढीको वायु प्रदुषणकै कारणले मृत्यु हुने गरेको छ । स्वच्छ उर्जा नेपालले सन् २००२ मा गरेको एउटा अध्ययन अनुसार काठमाडौंका करिब १५ लाख मानिसहरुले स्वास प्रस्वास सम्बन्धि कुनै न कुनै रोगबाट ग्रस्त छन् । अहिले अस्पतालमा दर्ता हुने बिरामीहरु मध्ये १६ प्रतिशत वायु प्रदुषणकै कारणले रोगिभएका भेटिन्छन् । वायु प्रदुषणले निम्ताएको वार्षिक स्वास्थ्य खर्चमा वृद्धि भइ अहिले ग्क्४ २१ मिलियन पुगेकोछ जुन देशको कुल गृहस्त उत्पादनको ०.२९ प्रतिशत हो । पि.एम.१० को मात्रा अन्तराष्ट्रिय मापदण्डमा झार्दा करिब १,३५,४७५ बच्चाहरुमा ब्रोनकाइटिस्, ५ लाख दमको रोगी लगायत हजारौ अस्पताल आउने बिरामिहरुको संख्यामा कमि ल्याउन सकिन्छ । विश्व स्वास्थ संघठनको प्रतिवेदन अनुसार वार्षिक बिश्वभरी ७ करोड मानिसहरुको प्रदुशित हावाका कारण मृत्यु हुने गरेको छ ।

वायु प्रदुषण निम्ताउने वातावरणिय समस्याः
बढदो प्रदुषणका कारण नेपालको औसत तापक्रम पनि०.०६ डिग्रीसेन्टिग्रेट प्रति वर्ष वृद्धि भइराखेको छ ।यसरि हुने तापक्रम वृद्धिले हिमालयको हिउँ तिव्र गतिमा पग्लन्छ । जसले त्यस क्षेत्रको जैविक विविधता र संस्कृतिमा समेत खतरा देखिएको छ । हालै संयुक्त राष्ट्रसंघले जारी  गरेको प्रतिवेदनमा विश्वव्यापि 1o C तापक्रम वृद्दिले पानिको आपुर्तिमा ७ प्रतिशत ले कमि ल्याउने देखाँउछ । यसको खतरा हाम्रो उच्च शिखर सगरमाथामा पनि देखिएको छ । काठमाडौंमा वायुप्रदुषणका कारण घामबाट प्राप्त हुने तापसमेत कमजोर हुन्छ र बाक्लो हुस्सु लाग्ने गरेको छ । हालका दिनमा वर्षायाममा acid rain पनि हुने स्थिती आउन सक्छ । जसले वनस्पती र जीवजन्तुमा नकारात्माक असर पैदा हुनुका साथै पुरातात्विक संरचनाहरुलाई समेत हानी पुर्याउछ । वायुप्रदुषणले अवलोकन क्षमतामा ह्रास पनि ल्याउने गरेको छ ।

वायु प्रदुषणमा निवारण
वायुप्रदुषणलाई सरोकारवालाहरुले हलुका रुपमा ग्रहण गर्दा थुप्रै समस्याहरु देखिएका छन् । सरकारी नीतिमा वायुप्रदुषणको समस्यालाई न्युन महत्व दिनुले समस्याहरु थप जटिल बनेका छन् । वातावरण मन्त्रालयसँग स्पष्ट कार्य सुचि नहुँदा वायुप्रदुषण प्रति सरकारी अर्कमण्यता बढेर गएको छ । ६ वटा विभिन्न स्थानमा भएका ‘AIR QUALITY MONITORING STATION’ मा अहिले ३ वटा स्थानका मात्र संचालनमा छन् । अहिले यि स्टेटनहरुलाई समय र प्रविधिअनुरुप स्तरोन्नती नगर्दा संचालनमा भएता पनि प्रभावकारी छैनन् । वातावरण मन्त्रालयले तत्काल सरोकारवालाहरुसँगको सहमतिमा एउटा ‘CLEANER ACTION PLAN’ को तर्जुमा गर्नु पर्ने हुन्छ । ईन्धनमा उपभोक्ताले तिर्ने ‘प्रदुषणकर’ लाई प्रदुषण नियन्त्रणमा खर्च गरे पनि बजेटको लागि अन्यत्र गुहार्न नपर्ने स्थिती रहेको विज्ञहरुको बुझाइछ । काठमाडौँमा अधिकांश मानिसहरुले प्रयोग गर्दै आएको माक्स पनि प्रदुषणबाट जोगाउन त्यति प्रभावकारी छैन । सरकारले सर्वसाधारणको स्वास्थ्य स्थितिलाई ध्यानमा राख्दै उच्च गुणस्तरका मास्कहरुमा तत्काल अनुदान घोषणा गर्नु उपयुक्त देखिन्छ ।

निचोड
हालै येल विश्वविद्यालयको ‘Yale 2014 Environment Performance Index’ मा नेपाल १७८ देशहरु मध्ये १७७ स्थानमा परेको छ ।यसले हाम्रो राष्टको प्रतिष्ठामा ठूलो घात पुर्याएको छ । वायुप्रदुषणले विहान, सुकिलो लुगा लगाएर राष्ट्र विकासमा योगदान पुर्याउन होमिएको मानिस कालो कमिज लिएर टाउको भारि बनाउदै, अरु थुप्रै स्वास्थ्य समस्या बोकेर घर फर्कन्छ । बाँच्नको लागि अति आवश्यक प्राण वायु (Oxygen) को स्रोत नै खुला वायुमण्डल हो । आज काठमाडौं विकासको कुरा गर्छ तर यहाँका मानिसहरुलाई स्वास प्रस्वासको लागि स्वच्छ वायुको अभाव छ । वायुप्रदुषणको असरका बारेमा उल्लेखनिय रुपमा जनचेतना वृद्धि गर्नु पर्ने र यो मुद्धालाई स्थापित गर्नु पर्ने थप चुनौती हामी संग छ ।

(लेखक फाइनान्सियल डेभलपमेन्ट एण्ड इकोनोमिक ग्रोथ इन नेपाल बिषयमा पिएचडी स्कलर हुन्)  

२०७४ चैत २० गते प्रकाशित 

वि.सं.२०७४ चैत १९ सोमवार २२:५७ मा प्रकाशित

You can share this post!

आईपीओ निष्काशन गर्दै सिद्धि हाइड्रो, बिक्री प्रबन्धकमा सिटिजन्स क्यापिटल

आईपीओ निष्काशन गर्दै सिद्धि हाइड्रो, बिक्री प्रबन्धकमा सिटिजन्स क्यापिटल

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १६:२५

काठमाडौं । सिद्धि हाइड्रो कम्पनी लिमिटेडले आईपीओ निष्काशन गर्ने भएको...

राष्ट्रियसभाका उपाध्यक्ष अर्यालको राजीनामा   

राष्ट्रियसभाका उपाध्यक्ष अर्यालको राजीनामा   

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १६:१७

काठमाडौँ, १५ चैत : राष्ट्रियसभाका उपाध्यक्ष उर्मिला अर्यालले पदबाट राजीनामा...

हिमालमा हेलिकप्टरले बचाउँदै पर्यटकको ज्यान   

हिमालमा हेलिकप्टरले बचाउँदै पर्यटकको ज्यान   

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १६:००

सुवास दर्नाल सल्लेरी (सोलुखुम्बु), १५ चैत : गत आइतबार सगरमाथा...

नेप्सेमा एक कम्पनीको मूल्य समायोजन

नेप्सेमा एक कम्पनीको मूल्य समायोजन

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १५:५४

काठमाडौं । नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज (नेप्से)ले बिहीबार एक कम्पनीको मूल्य...

जिहो–नयाँ वर्ष २०८१, ‘वि स्मार्ट राइड स्मार्ट अफर’ सार्वजनिक

जिहो–नयाँ वर्ष २०८१, ‘वि स्मार्ट राइड स्मार्ट अफर’ सार्वजनिक

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १५:४८

काठमाडौं । CFMOTO र  ZEEHO   ब्राण्डको नेपालका लागि आधिकारीक वितरक...

दुई कम्पनीको सेयरमा नकरात्मक सर्किट, प्रतिकित्ता कुनको कति घट्यो ?

दुई कम्पनीको सेयरमा नकरात्मक सर्किट, प्रतिकित्ता कुनको कति घट्यो ?

वि.सं.२०८० चैत १५ बिहीवार १५:२४

काठमाडौं । साताको अन्तिम कारोबार दिन सेयर बजारमा सुधार आएको...