नेपालको पर्यटन क्षेत्र विश्वव्यापी रुपमा फैलिएको कोभिड-१९ ले गर्दा धेरै नै थला पारेको छ । कोरोनाका कारण अन्यको तुलनामा पर्यटन व्यसायीहरु बढी मारमा परेका छन् । कोरोनाका कारण देशमा जारी लकडाउनले मानिसहरु एक ठाउँबाट अर्को ठाउँसम्म जान पाएनन् । आवत-जावत गर्नका लागि विभिन्न सवारी साधन, सबै एयरलाइन्स बन्द हुन पुगे । जसलेगर्दा विदेशी पर्यटक आउन सकेनन् ।
स्वदेशमै पनि एक ठाउँबाट अर्को ठाउँसम्म जान सक्ने अवस्था भएन । होटल, रेष्टुरेण्ट, ट्राभल, ट्रेकिङ लगायत पर्यटन क्षेत्रसँग जोडिएका सबै प्रडक्टहरु बन्द भए । यी क्षेत्रहरु बन्दपछि व्यवसायसँग आश्रित मजदुर यसको मारमा परे, धेरै जना बेरोजगार पनि हुनुपर्यो । कोरोनाले देशको अर्थतन्त्र चलायमान हुन सकेन । त्यही बेला सरकारले व्यवसायीसँग कर असुली गर्यो, तै पनि पर्यटन व्यवसायीले सरकारबाट पाउनुपर्ने लाभबाट बञ्चित हुनुपर्यो । हामीले महामारीमा यो मात्रै नभएर अन्य कयौं खालका समस्या झेल्नु पर्यो ।
कोरोनाले थलिएको पर्यटन क्षेत्रलाई कसरी माथि उठाउन सकिन्छ ? यो विषयमा अब नयाँ ढंगले सोच्नुपर्ने समय भएको छ । कोभिडबाट थिलोथिलो भएको पर्यटन व्यवासयलाई कसरी छिटोभन्दा छिटो पुनर्उत्थान गर्न सकिन्छ ? यसमा सरकारले बढी चासो लिएर छलफल र कार्यान्वयन गर्नु आवश्यक छ । अब अन्तराष्ट्रिय र आन्तरिक रुपमा यसको प्रवद्र्धन गर्न तर्फ लाग्नु पर्ने देखिएको छ ।
हामीलाई कोभिडले एउटा पाठ सिकाएको छ । महामारी, प्राकृतिक विपत्ति र विभिन्न खालका रोगहरु कति बेला आउँछन् र कति समय रहन्छन् भन्ने निश्चित हुँदैन । कोभिड पनि त्यही रुपमै नेपालमा छिर्यो । महामारीका बीचमै आन्तरिक पर्यटनलाई चलायमान बनाउन सकिने स्थिति थियो । अन्तर्राष्ट्रिय आवागमनलाई बन्द गरिए पनि आन्तरिक रुपमा पर्यटनलाई चलायमान बनाउन सकिने अवस्था रहन सक्थ्यो ।
सरकारले व्यवसायीसँग कर असुली गर्यो, तै पनि पर्यटन व्यवसायीले सरकारबाट पाउनुपर्ने लाभबाट बञ्चित हुनुपर्यो । हामीले महामारीमा यो मात्रै नभएर अन्य कयौं खालका समस्या झेल्नु पर्यो
अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रका हवाई र स्थल मार्गहरु रोक्दिएपछि पनि पर्यटन व्यवसाय चलाउन सकिन्थ्यो । तर किन चल्न सकेन भने हाम्रो आन्तरिक पर्यटन व्यवस्थित थिएन । त्यसकारण पनि बन्द हुने अवस्थामा पुग्यो । पर्यटनलाई गतिशिल र चलायमान बनाउका लागि एक जिल्लाबाट अर्को जिल्ला आवत–जावतलाई रोक्ने तर आन्तरिक रुपमा भने संचालन गर्नुपर्ने थियो । टाढाको जिल्लाको नसकेपछि छिमेकी जिल्लालाई चलायमान बनाउन सकिने थियो ।
हाम्रो देशमा आधुनिक विकसित र ट्र्याकिङ सिस्टम नहुनाले पनि हामीले पर्यटनलाई चलाउन नसक्ने स्थिति सृजना उत्पन्न भएको हो । यस्ता खालका सिस्टमको अब विकास गर्नुपर्छ । अब सरकार, नेपाल पर्यटन बोर्डले यसतर्फ विस्तारै दीर्घकालिन रुपमा सोच्नुपर्छ, त्यसको लागि अहिलेदेखि नै लाग्नुपर्छ । किनभने, यो त मानव जातिमा भइरहने कुरा हो, कहिले पनि रोकिने कुरा होइनन् । यस्ता रोगहरु, विभिन्न घटनाहरु रोकिँदैन । यो घटनाले हामीलाई सचेत गराएको छ ।
अब पर्यटन क्षेत्रलाई तत्काल पुनरउत्थान गर्नुपर्छ । हिजोसम्म के-के भए, के गरियो भन्दा पनि पुराना, विगतलाई सम्झेर बस्ने होइन कि अब कसरी नयाँ बाटो जाने भन्ने विषयमा लाग्नुपर्ने समय आएको छ । कोभिडले ग्रसित भएको पर्यटन व्यवसायलाई पुनरुत्थान गर्नका लागि राहत प्रदान गर्नुपर्छ । सहुलियतपूर्ण कर्जा उपलब्ध गराउनुपर्छ । राज्यस्तरबाट यसलाई मुख्य प्राथमिकतामा राखेर काम गर्न लाग्नुपर्छ । बजेटमा मात्र आएर पनि हुँदैन । चालु आ.व.को बजेटमा भएको योजना कार्यान्वयनको पाटो मुख्य हो ।
बजेट अरु कुनै क्षेत्रमा खर्च भएन भने पर्यटन क्षेत्रमा रकमान्तर गरेर भए पनि काम गर्न आवश्यक छ । जसले पर्यटन क्षेत्रलाई छिटो राहत मिल्छ । व्यवसायसँग जोडिएका मजदुरलाई बचाउनुपर्यो, उसलाई टिकाउन पर्यो । एउटा सक्षम, योग्य मजदुर विदेशीने अवस्था आयो भने पर्यटन व्यवसाय बन्द हुन्छ । दक्ष नागरिक विदेशीएको खण्डमा त्यस्तै दक्ष नागरिक उत्पादन गर्न समय लाग्छ । जनशक्तिलाई यहीं नै रोक्न र मजदुरलाई बाँच्ने आधारहरु सरकारले तय गर्नुपर्छ । यसको लागि सहुलियत ऋणको सुविधा होस् अथवा अरु राहतका प्याकेजहरु नै किन नहोस तत्काल ल्याउनुपर्छ ।
कोरोनाको समयमा मजदुरले खान पाएनन् । त्यो बेला जति समस्या थियो तर त्यो भन्दा अप्ठयो अवस्था अहिले सृजना भएको छ । पर्यटन क्षेत्रले जुन समयमा राहत आवश्यक थियो त्यो समयमा पाएन । कसलाई कति समस्या भयो भनेर थाहा पाउनको लागि हामीसँग तथ्याङक छैन । तल्लो तहका मजदुरदेखी व्यवसायीसम्मलाई बचाउनु पर्ने समय आएकोे छ । अब सरकारले बजेटका मुलभुत सिद्धान्तलाई ननाघिकन रकमान्तर गरेर राहत दिनु पर्छ । अहिले सरकार र पर्यटन बोर्डको ध्यान त्यसतर्फ पनि गएको छ ।
मजदुरलाई बचाउनुपर्यो, मजदुरलाई टिकाउन पर्यो । एउटा सक्षम, योग्य मजदुर विदेशीने अवस्था आयो भने पर्यटन व्यवसाय बन्द हुन्छ । दक्ष नागरिक विदेशीएको खण्डमा त्यस्तै दक्ष नागरिक उत्पादन गर्न समय लाग्छ । जनशक्तिलाई यहीं नै रोक्न र मजदुरलाई बाँच्ने आधारहरु सरकारले तय गर्नुपर्छ
बोर्डले अब मजदुरदेखि व्यवसायीसम्मलाई इच्छाशक्ति बढाईदिने, सबैलाई विश्वासको बातावरण बनाउने काम पर्यटन बोर्डले गर्नुपर्छ र गर्ने नै छ । यसो गर्ने हो भने भोलिका दिनमा यो व्यवसाय फष्टाउँछ । अन्तर्राष्ट्रिय प्रवद्र्धनलाई पनि केन्द्रित गर्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न जादाँ एशियन मार्केटलाई बढी केन्द्रित गर्न सकिन्छ ।
अब नेपालको पर्यटन व्यवसाय हिजोको त्यो पुरानो शैलीले चल्दैन, यो धेरै महँगो भयो । अब हामीले नयाँ शैली अपनाउन आवश्यक छ । अब हामीले एशियन मार्केट (बंगलादेश, भारत, चीन, श्रीलंका) जस्ता देशहरुमा गएर हामीले पर्यटक ल्याउने वातावरण बनाउनुपर्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन प्रवद्र्धनलाई व्यवस्थित ढंगले मार्केटिङ गर्नुपर्छ । हिजोका प्रचारात्क शैलीहरु बदल्नुपर्छ । त्यसको विषयमा अध्ययन, अनुसन्धान गर्नुपर्छ । जस्तो कि सामाजिक सञ्जाल अथवा कुन मिडिलाई बढी फोकस गर्ने, कुन समूहलाई बढी फोकस गर्ने भन्नेमा ध्यान दिने बेला भएको छ । हामीले तिनीहरुलाई प्रचारात्मक ढंगले केन्द्रित गर्ने, विभिन्न माध्यमबाट नेपालमा पर्यटन भित्र्याउन सकिने वातावरणहरु छन् । त्यो जात जाति होस्, धर्म नै किन नहोस । हामीले धर्मका हिसाबले पनि पर्यटक लिन सक्छौं । स्वास्थ्य पर्यटनलाई प्रवद्धर्न गर्न सक्छौँ । अहिले त स्वास्थ्य पर्यटनको पनि प्रवल सम्भावना छ । नेपालमा स्वास्थ्य पर्यटनका लागि धेरै विषय रहेका छन् ।
नेपालमा धेरै राम्रा अस्पतालहरु छन्, एशियन मुलुकमा उपाचारका विधिका हिसाबले नेपालमा धेरै छन् । विभिन्न देशहरुबाट पनि पढ्न विद्यार्थी आइरहेका छन् । पाकिस्तान, बगंलादेश लगायतका देशहरुबाट नेपाल आएर अध्ययन गरिरहेका छन् । विद्यार्थीहरुका लागि अध्ययन गर्ने भ्रमणका हिसाबले, अनुसन्धानका हिसाबले पनि हेर्न र त्यतातिर केन्द्रित हुनुपर्छ ।
नेपाल पर्यटन बोर्डले सरकारको कुरालाई आधार बनाए कन्भिन्स गर्ने हो । मजदुर, व्यवसायीले भोगेका समस्या समाधनतिर अलि बढी ध्यान दिएर जानुपर्छ । यसतर्फ ध्यान दिने हो भने छिटो भन्दा छिटो रिकोभरी हुन सकिन्छ । जसका लागि कार्यतालिका बनाउनुपर्छ । त्यसको लागि हामी पर्यत्नरत छौ ।
अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन प्रवद्र्धनलाई व्यवस्थित ढंगले मार्केटिङ गर्नुपर्छ । हिजोका प्रचारात्क शैलीहरु बदल्नुपर्छ । त्यसको विषयमा अध्ययन, अनुसन्धान गर्नुपर्छ
हिजोका दिनमा बोर्डमा समस्या थियो । नयाँ नियम कानून बनाउने, आर्थिक पारदर्शीका विषय, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा जाने कुरा, विगतका कुरालाई समिक्षा गर्ने कुरा वा त्यसलाई विट मार्ने अनि नयाँ कानून बनाउने काम आवश्यक छ । नयाँ गन्तव्यमा कसरी जाने अथवा नयाँ ठाउँमा जान के गर्ने भनेर सोचेर अगाडि बढ्नुपर्छ । हिजो पर्यटन गन्तव्यका रुपमा सगरमाथा, अन्नपूर्ण हिमाल थिए, अब नयाँ थप्नुपर्छ । यसको लागि गणेश लगायतका हिमाल तथा अन्य पदयात्राका गन्तव्यहरुलाई राख्नुपर्छ । त्यहाँ अध्ययन गर्नुपर्छ । नयाँ हाइकिङ एरियालाई पनि प्रवद्धर्न गर्नुपर्छ ।
पर्यटन बोर्डले कर्मचारी संयन्त्रलाई व्यवसायिक ढंगले अगाडि बढाएको छ । कर्मचारीहरुलाई पनि सातै प्रदेशमा लैजानको लागि अनुसन्धान तथा पुनसंरचना गर्न थालेको छ । अब बोर्ड प्रदेशमा पनि जान आवश्यक छ । पर्यटन बोर्डलाई पुर्नसंरचना गर्नुपर्ने बेला भएको छ । मुलुक संघीय संरचनामा गईसक्यो । वि.स. २०५३ मा बनेको ऐन अहिलेसम्म कायमै छ । अब यसलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ ।
पर्यटनका गन्तव्य पनि फेरिँदै आएका छन् । मुलुकको समग्र क्षेत्रमा पर्यटनको विकास गर्नुपर्छ । त्यसमा अब फोकस गर्नैपर्छ । अहिले होमस्टेहरुको प्रचलन बढेको छ । विगतमा यसको अवधारणा नै थिएन । विगतमा पदयात्रा क्षेत्र, ट्राभल र केही मात्रामा होटल मात्रै थिए । अब नयाँ गन्तव्य, नयाँ–नयाँ अवधरणाहरु आएका छन् । पर्यटनमा अहिले नयाँ–नयाँ क्षेत्रहरु आएका छन । जस्तैः क्यानोनिङ्, मोटर ट्राभल, बञ्जिजम्प पनि रहेका छन् । अब यी सबै क्षेत्रहरुलाई समेटेर ऐन बनाएर अगाडि बढ्नुपर्छ ।
ऐनमा सबैलाई समेटनुपर्छ । यसलाई पर्यटन बोर्डले नै गाइड गर्नुपर्छ । पर्यटन व्यवसायीले पनि आफ्नो ऐन तथा आफ्नै संरचना बनाउने काम अब चाँडै नै पुरा हुनेछ । पर्यटन बजार अन्तर्राष्ट्रिय र आन्तरिक रुपमा पनि छिटो द्रुत गतिमा विकास गर्न सकिन्छ । छिट्टै राहत लिन सकिन्छ । पर्यटनले सकारात्क दृष्टिकोण दिन सक्नुपर्छ । सधै राजनैतिक झगडा, सांस्कृतिक झगडा तर्फ लाग्नु हुँदैन । मुलुकलाई अगाडि बढाउनका लागि हामी विभिन्न जाति भाषा, धर्म। संस्कृतिका मानिसहरुमिलेर बसेका छौं भन्ने संदेश दिनुपर्छ । थोरै लगानी गरेर धेरैलाई रोजगारी दिने क्षेत्र पनि हो पर्यटन । एउटा पर्यटक नेपाल आउँदा धेरै फाइदा हुन्छ ।
नेपालमा उत्पादित सबै प्रकारको सामग्रीहरुको विक्री पनि हुन्छ । त्यसले हाम्रो आम्दानी बढाउन मद्दत पुग्छ । एउट पर्यटकले नेपालमा खर्चिएको रकम राज्यको विभिन्न ठाउँमा जान्छ । पर्यटन क्षेत्रलाई अलि बढी महत्व दिनुपर्छ । पर्यटन क्षेत्र रोकिन चाहँदैन । पर्यटकलाई सुरक्षा पनि उत्तिकै आवश्यक छ । एउटा पर्यटक स्वतन्त्ररुपमा सुरक्षित तरिकाले घुम्ने खालको वातावरण सृजना गर्नुपर्छ । सही गन्तव्य, सही समय आवश्यक हुन्छ । त्यसैले हामीले विशेष रुपमा पर्यटकको सुरक्षा र गन्तव्यलाई बढी प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । घुमफिर गर्ने भनेको साहसिक मान्छेले हो, र उसलाई सुरक्षाको अनुभुति हुनेगरी भ्रमण गर्ने वातावरण सृजना गर्नुपर्छ ।
अब पुरानो शैली र गन्तव्यले मात्रै नेपालको पर्यटन बिक्दैन । नयाँ पर्यटक कसरी ल्याउन सकिन्छ त्यस तर्फ हामी केन्द्रित हुनुपर्छ । मात्रात्मक रुपले मात्र बढेका छन् गुणात्मक रुपले छैनन्
नेपालमा पर्यटक ल्याउँदा खर्चको सिमितता पनि छैन, त्यो बनाउनु पनि हुँदैन । यसो गरियो भने खासै पर्यटक आउँन खोज्दैन् । यसको विषयमा पोलिशी पनि बनाएका छैनौ । पर्यटन बोर्डले पनि कुनै अनुसन्धान बिना त्यो गर्न उपयुक्त हुँदैन । अब यस विषयमा बार्डले विभिन्न तरिकाले अध्ययन अुनसन्धान गुर्नपर्छ ।
विदेशी पर्यटकलाई नेपाल भित्र्याउन फरक तरिकाले प्रचार–प्रसार गर्न पनि आवश्यक छ । विगतका शैलीलाई फरक बनाएर जानुपर्ने भएको छ । हिजोका दिनमा हामी हिमालय दृश्यलाई मात्र प्राथमिकतामा राखेर प्रचार–प्रसार गर्यौँ । अब नयाँ क्षेत्रहरुलाई नयाँ ढंगले प्रचार गर्नुपर्ने भएको छ । जस्तैः हाइकिङ गर्दा पनि काठमाडौं उपत्यका वरिपरिमात्र गरिन्थ्यो अब नयाँ गन्तव्यहरु खोज्नुपर्छ ।
नयाँ पर्यटक कसरी ल्याउन सकिन्छ त्यस तर्फ हामी केन्द्रित हुनुपर्छ । मात्रात्मक रुपले मात्र बढेका छन् गुणात्मक रुपले छैनन् । नयाँ पर्यटकहरुलाई आकर्षित गर्नका लागि उनीहरुको शान्ति, सुरक्षाको ग्योरेन्टी गर्नुपर्छ । देशमा राजनैतिक स्थिरता, कर्मचारीहरुको स्थिरता हुनुपर्यो । राज्यका सबै निकाय स्थिर हुनु आवश्यक छ ।
नेपालमा अनुसन्धानमा आधारित पर्यटन क्षेत्र विकास हुन सकेको छैन् । अब यसतर्फ सरकार, संघ-संस्था र व्यक्ति पनि केन्द्रित हुनुपर्छ । किनकी पर्यटनको महत्व अनुसन्धानमा आधारित हुन्छ । अब पुरानो शैली र गन्तव्यले मात्रै नेपालको पर्यटन बिक्दैन । नेपालको सबैभन्दा बढी समस्या भनेको फोहोर व्यवस्थापन नहुनु हो । हाम्रा पर्यटनका गन्तव्यमै फोहोरका थुप्रोहरु छन्, बाटाहरुको हालत पनि उस्तै छ । चाहे त्यो पैदल यात्रामा होस्, हाइकिङमा होस या त बास बस्ने होटेल होस्, शौचालय जताततै फोहोरको समस्या छ । त्यसकारण अब हरेक क्षेत्र, हरेक ठाउँ सुन्दर र सफा बनाउन तर्फ लाग्नुपर्छ । यसो गरियो भने पर्यटक पनि सहज रुपमा ल्याउन सकिन्छ, अर्को तर्फ रोगव्याधीको पनि समस्या (खतरा) हुँदैन ।
नयाँ पर्यटन गन्तव्यको खोज अनुसन्धान गरेर व्यवस्थित हुनेतर्फ लाग्नुपर्छ । छिटो, छरितो पारदर्शी हिसाबले पर्यटन गन्तव्यको खोज, अनुसन्धान र प्रचार–प्रसार तर्फ बोर्ड लागिरहेको छ । बार्डले नयाँ–नयाँ पर्यटन गन्तव्य खोज अनुसन्धान गरी विभिन्न ब्राण्डको विकास गर्नुपर्छ । हिजोका गलत कुरा र प्रवृत्तिबाट हामीले सिकेर आज राम्रो गर्नुपर्छ । त्यसका लागि पर्यटन बोर्ड क्रियाशिल छ र रहने छ ।
(नेपाल पर्यटन बोर्डका उपाध्यक्ष चन्द्रप्रसाद रिजालसंग अर्थतन्त्रले गरेको कुराकानीमा आधारित )
वि.सं.२०७७ फागुन २४ सोमवार १४:१४ मा प्रकाशित
